Zelf doen: een kraakheldere vijver aanleggen

Libellen, waterlelies, een kwakende kikker, een klaterend fonteintje… Water voegt iets bijzonders toe aan een tuin. Veel mensen dromen dus ook van een vijver of waterpartij. In aflevering 8 van Groene Handen legt Lodewijk in zijn eigen tuin een vijver aan en bezoekt hij een kweker van waterplanten. 

Een vijver aanleggen lijkt op het eerste gezicht niet zo ingewikkeld: graaf een kuil, vul hem met water en klaar. Toch? Het graven van het gat en dat vullen met water is echter het eenvoudigste stukje. Want hoe zorg je er nu voor dat je vijver een kraakhelder succes wordt en geen troebele poel vol stinkende algen? Wij doken in de materie en kwamen tot een stappenplan waarmee het moet lukken om zelf een schone en heldere vijver aan te leggen.

Stap 1: Bepaal wat voor soort vijver je wilt

Een vijver met vissen vraagt een andere aanpak dan een vijver waarin vooral planten komen te staan. De uitwerpselen van de vissen kunnen immers het water vervuilen met te veel voeding waardoor je last kan krijgen van algen. Als je vissen in je vijver wil moet je ook een filter met een pomp installeren dat het water schoon houdt. Vijvers met alleen planten kunnen in principe zonder pomp. Dat gezegd hebbende: een fontein of waterloop maakt een vijver vaak wél veel leuker. Voor de zuurstof hoef je het echter niet te doen, want planten, en dan met name zuurstofplanten, zijn veel efficiënter dan een fontein om zuurstof in je water te krijgen.

Bepaal de vorm en functie van de vijver. Een strakke vorm vraagt meestal constructiewerk  zoals metselwerkzaamheden, een organische vorm graaf je gewoon uit. Let wel op de lokale regelgeving: een gat in de grond met daarin vijverfolie wordt niet gezien als bouwwerk en is dus vergunningsvrij. Maar als je grotere plannen hebt, is het aan te raden om bij je gemeente te informeren naar de regels. In dit artikel gaan we uit van een ‘gewone’ folievijver van een aantal vierkante meter, waarin plek is voor zowel planten en vissen.

Stap 2: Kies de juiste plek

Kies je plek zorgvuldig want eenmaal aangelegd is een vijver lastig te verplaatsen. Bepaal het oppervlak en houd rekening met bomen en snelgroeiende heesters. De wortels van bomen en heesters kunnen een probleem worden als ze onder of zelfs dóór je vijverfolie heen groeien. Een zonnige open plek, niet onder bomen, is het meest ideaal. Zo voorkom je dat er in de herfst bladeren in je vijver terecht komen. Blad zinkt naar de bodem en gaat daar rotten wat niet goed is voor de kwaliteit van je vijverwater. Ook belangrijk om in het achterhoofd te houden is de beschikbaarheid van elektriciteit voor de pomp (zie stap 4).

Stap 3: Maak een ontwerp

Je kunt natuurlijk een kant-en-klare voorgevormde vijverbak aanschaffen, maar met vijverfolie en een zelf gegraven gat bepaal je zélf de vorm van je vijver. Een goede vijver heeft verschillende diepten: minimaal 80 centimeter op de diepste plek, dan een plateau van 50 centimeter diepte en langs de rand (niet strikt noodzakelijk) een plateau van 15-20 centimeter diep voor moerasplanten. Als je amfibieën zoals kikkers of salamanders in je vijver wil is een ondiep plateau met daarop waterplanten belangrijk omdat deze dieren ook uit het water moeten kunnen klimmen. Het diepste gedeelte van 80 centimeter of meer moet ten minste 50% van het oppervlak beslaan. Door de vijver van boven en in dwarsdoorsnede te tekenen krijg je vanzelf een plan waarmee je aan de slag kan.

Stap 4: Schaf de juiste pomp en filter aan

Als je een pomp gaat gebruiken – als je vissen wilt ontkom je er niet aan om ook een filter te installeren – moet je zorgen voor elektriciteit. Er zijn natte en droge pompen in de handel. Een natte pomp gaat in de vijver (Lodewijk gebruikt zelfs een drijvend exemplaar) en een droge pomp wordt buiten de vijver geplaatst. Soms is er de mogelijkheid om de pomp en het filter in een schuurtje of aanbouw te plaatsen. Dat is ideaal want je kan overal makkelijk bij maar je moet de aan- en afvoerbuizen naar de vijver wel kunnen ingraven. De meeste vijverpompen zijn gemaakt om op het diepste punt van de vijver in het water geplaatst te worden.

Het filter staat naast de vijver en komt uit op het ondiepere gedeelte waardoor er circulatie van het water ontstaat. In het filter worden onzuiverheden uit het water weggevangen. Er zijn diverse filters op de markt. De meest eenvoudige is eigenlijk een zeef die rommel tegenhoudt. Voor een meer serieuze aanpak kom je al snel uit op biologische filters die naast de zeeffunctie ook bacteriën inzetten om het water te reinigen. Welk filter en met welke capaciteit  je nodig hebt is afhankelijk van de opzet van je vijver. Laat je dus goed informeren door een vakman of -vrouw.

Tenslotte nog een waarschuwing: neem absoluut geen risico’s met het installeren van elektra buiten. Als je niet zeker weet wat je doet vraag dan een installateur om advies of laat hem het werk uitvoeren. Tip: Er komen steeds meer pompen op de markt die werken op zonne-energie. Laat je goed informeren en zoek goed uit wat in jouw situatie het beste werkt.

Stap 5: Graven en bouwen

Graaf de basisvorm van je vijver uit. Als je een formele rechthoekige vijver wil zoals Lodewijk is het verstandig van baksteen een muurtje je metselen: zo voorkom je inzakkende randen. De hoogte van het muurtje bepaal je zelf. Werk netjes en zorg aan de binnenkant voor een glad oppervlak door de specie te verwijderen. Als je dat niet doet moet je die later weghakken om de vijverfolie niet te beschadigen. Tip: Lodewijk gebruikt oude betonnen stoeptegels als fundament van de muur. In het midden van de bak graaf je dan het diepe gedeelte uit; je hebt zo meteen een plateau langs de rand gemaakt. Als je voor een organische vorm kiest moet je opletten dat je de plateaus goed aanlegt. Bedek de horizontale gedeeltes met 5-10 centimeter zand. De zwarte grond die je afgraaft kan je voor een gedeelte weer gebruiken om de rand van de vijver af te werken; voer die dus niet direct af.

Stap 6: Folie leggen

Kies voor een goede kwaliteit folie die lang meegaat. EDPM-folie is een uitstekende keuze. Het is een rubberachtige elastische folie die ideaal is voor vijvers: het materiaal vormt zich naar je vijver en glooit prachtig mee met de contouren van je bodem. Let op als je de folie koopt: er is ook EDPM-folie voor dakbedekkingen te koop, hierin zitten weekmakers die het minder geschikt maken voor je vijver. Naast vijverfolie heb je ook bescherm- en eventueel worteldoek nodig. Als er een kans is dat boomwortels door de vijver heen kunnen groeien leg je worteldoek als onderste laag, onder de vijverfolie.

Je berekent de hoeveelheid folie en doek die je nodig hebt als volgt:

Vijverlengte + 2 x diepte van de vijver + 2 x 70 cm
Vijverbreedte + 2 x diepte van de vijver + 2 x 70 cm

Leg het beschermdoek (of eerst het worteldoek) in het diepste gedeelte van de vijver en werk langs de randen omhoog. Probeer het doek zo strak mogelijk te leggen. Maak je geen zorgen over de plooien die overblijven; die zijn niet te voorkomen. Hoewel de plooien er in een lege vijver storend uitzien zullen ze als de vijver gevuld is niet meer opvallen doordat de druk van het water ze plat maakt.

Daarna herhaal je de procedure met de vijverfolie; ook hierbij hoef je je geen grote zorgen te maken over de plooien. Laat de overlapping over de rand liggen en snijd hem nog niet af. Let er op dat je zo min mogelijk over de bodemplateaus loopt om de ondergrond zo strak mogelijk te houden. Leg de folie zo strak mogelijk langs de contouren van de kuil.

Stap 7:  De bodem: substraat, grond of niets?

Planten zijn essentieel voor het succes van je vijver. Ze brengen schaduw, zuurstof en bieden het waterleven bescherming. Je moet ze echter wel ergens in poten. Dat doe je in vijversubstraat op de bodem of in manden. Vijversubstraat bestaat uit speciale poreuze steenkorrels die ervoor dienen een stabiel vijvermilieu te creëren. De nuttige micro-organismen die zorgen voor helder vijverwater hechten zich graag aan het poreuze gesteente op de vijverbodem. Een laag van een paar centimeter is voldoende. Als je de planten rechtstreeks in de vijver wil planten moet je dus een laag vijversubstraat aanbrengen.

Je kan echter ook met manden werken. Het voordeel van manden is dat je ze met plant en al uit de vijver kan halen als je bijvoorbeeld bladeren van de bodem wil verwijderen. Je gaat als volgt te werk: bekleed de binnenkant van de mand met jute om uitspoeling te voorkomen, vul de mand met substraat of vijvergrond (afhankelijk van het soort plant, op het plantetiket staat meestal wat je moet gebruiken) en poot de plant in de mand. Je kan prima meerdere soorten combineren. In tuincentra vind je ook kant-en-klare manden met planten die je direct kan plaatsen. Waterlelies gedijen goed in speciale waterleliegrond waar klei doorheen zit gemengd. Verzwaar de mand met wat grind en plaats hem op de bodem.

Een belangrijke waarschuwing: gebruik nóóit potgrond of tuinaarde in je vijver: er zitten veel te veel voedingsstoffen in waardoor je vijver troebel zal worden. Ook de speciale vijvergrond kan je om deze reden beter niet los op de bodem storten.

Stap 8: Vullen met water

Een belangrijk moment is aangebroken: het water kan nu in de vijver. Gewoon kraanwater is het beste voor een nieuwe vijver, want dat is het schoonst. Heb je de beschikking over bronwater van een hele goede kwaliteit, dan kan je dit ook gebruiken. Het meeste bronwater in ons land bevat echter te veel ijzer en met name in agrarische gebieden kunnen er ook te veel fosfaten en nitraten in zitten. Hierdoor komt te veel voeding in het water waardoor je algengroei kan krijgen. Kraanwater is meestal dus de beste keuze. Voor een biologisch evenwicht is het belangrijk dat het vijverwater de juiste bacteriën bevat. De makkelijkste manier om dit voor elkaar te krijgen is door een emmer water uit een andere gezonde vijver door het nieuwe water te mengen. De bacteriën zullen zich razendsnel vermeerderen.

Let op: om het water helder te houden is het belangrijk dat je binnen 24 uur zuurstofplanten in je vijver poot!

Stap 9: (Zuurstof-)planten erin

Zonder planten wordt een vijver snel groen en troebel door algen. Met name zuurstofplanten zorgen er voor dat je water helder blijft. Deze planten leven van hetzelfde voedsel waar algen ook van groeien en concurreren deze dus weg. Waterpest is zo’n vijver- en aquariumplant die erg nuttig is: de plant geeft zelfs een stofje af dat de groei van algen afremt. Het is dus van het grootste belang dat je direct na het vullen van je vijver voldoende zuurstofplanten in je vijver poot. Alleen zo bereik je snel een biologisch evenwicht. Bij de meeste andere planten loopt de zuurstofuitwisseling via de bladeren waardoor er geen of nauwelijks invloed is op het water. Per 1000 liter water heb je 4-5 bosjes zuurstofplanten nodig.

Verwijder loodjes, elastiek of plastic en plant de zuurstofplanten in manden gevuld met substraat. Hoe diep is afhankelijk van de soort, het plantetiket geeft daar meestal duidelijke informatie over. Poot verschillende soorten want het is mogelijk dat niet alle soorten het meteen even goed doen in je vijver. Nogmaals: het is van groot belang om binnen 24 uur na het vullen de zuurstofplanten in het water te hebben. Alleen zo voorkom je een algenbloei.

Geschikte zuurstofplanten:

• Glanzend fonteinkruid (Potamogeton lucens)
• Hoornblad (Ceratophyllum demersum)
• Waterpest (Elodea canadensis)
• Naaldkruid (Crasulla)
• Aarvederkruid (Myriophyllum spicatum)

Alle overige planten nemen via hun wortels ook voedingstoffen op uit het water maar hebben toch vooral waarde als sierplant. De keuze is enorm en je kan ze onderverdelen in lelieachtigen en moeras- of oeverplanten. De Waterlelie is de koningin van de vijver en poot je in het diepste gedeelte. De grote drijvende bladeren bieden bescherming voor het waterleven en de bloemen zijn natuurlijk prachtig. Oever en moerasplanten plant je in het ondiepste gedeelte van de vijver. Vermijd woekerende soorten, met name riet. De wortels van de riet kunnen je folie kapot maken.

Stap 10: De afwerking

Een vijver is op zijn mooist als je niets meer ziet van de folie waardoor de vijver opgaat in de tuin. Rondom je gevulde vijver ligt nu echter een rand zwarte folie. Verzwaar die met wat stenen en wacht een week voordat je begint met de eindafwerking: de vijverrand moet zich eerst “zetten”. Als je eerder begint met afwerken loop je de kans dat door uitzetting en krimp kleine scheurtjes in metselwerk komen. Als je niet gaat metselen kan je wat eerder beginnen met afwerken.

De rand van de vijver moet iets hoger komen te liggen dan de omringende tuinaarde. Zo voorkom je dat vruchtbare tuinaarde of potgrond in je vijver komt waardoor algengroei gestimuleerd wordt. Je kan die rand maken door bakstenen of stoeptegels onder het folie langs de rand te leggen. Voor extra stevigheid kan je die aan elkaar vastmetselen. Op die manier sla je twee vliegen in één klap: je hebt een verhoogde rand én een stevig fundament gelegd voor de verdere afwerking. Het fundament moet echt stevig zijn want je wil voorkomen dat het kapot gaat als je er op staat.

In de ontwerpfase heb je waarschijnlijk al nagedacht over de afwerking. Gebruik stevige en duurzame materialen en zet die goed vast. Hout kan je met schroeven en pluggen stevig vastmaken aan de onderliggende stenen of tegels. Je kan ook een rand metselen op het fundament. De folie komt dan tussen het fundament en het siermetselwerk te liggen. Let er op dat er geen metselspecie in het water komt.  Op deze manier kan je de vijver perfect laten aansluiten bij bestaand straatwerk of je borders.

Houd rekening met de eigenschappen van de materialen die je kiest: hardhout zoals eiken kan loog bevatten, turfblokken hebben een mooie natuurlijke uitstraling maar werken ook als een spons. Voorkom dus dat dergelijke materialen direct in aanraking komen met het water. Als je de rand af hebt kan je de folie afsnijden of afdekken met tuingrond die je uit het gat hebt gegraven.

Tip: een vijver is een prima overloop voor het regenwater dat je opvangt met je dak: een goede manier om te voorkomen dat het riool overstroomd na een stortbui. In dit artikel lees je waarom het handig is regenwater in je tuin op te vangen. Als je de regenpijp aansluit op je vijver moet je wel rekening houden met een aantal zaken:

• Maak een overstort zodat het overtollige water de tuin in kan lopen na een hoosbui. Die overstort maak je het beste niet aan de kant van een terras of muur om wateroverlast te voorkomen.
• Regenwater is heel zacht en kan zuur zijn. Test je vijverwater dus regelmatig om te voorkomen dat de samenstelling uit balans raakt. Hoe en waarom je dat doet lees bij de volgende stap:

Stap 11: De waterkwaliteit testen

De chemische samenstelling van je vijverwater bepaalt of je (zuurstof-) planten goed groeien en dus of het water helder blijft. Je kan het water testen met speciale setjes die je in de handel kan kopen. Deze setjes meten meestal de volgende waarden:

• GH, de totale waterhardheid
• KH, de karbonaathardheid
• PH, de zuurtegraad

De waarden die je meet moet je als volgt interpreteren:

• Hard water is water met veel kalk er in. De GH-waarde wordt uitgedrukt in Duitse Hardheid ofwel °dH. Ideaal tussen 8 en 12°dH. Je kan op de website van je waterleidingbedrijf uitzoeken wat de hardheid van het kraanwater is in jouw regio. Zuurstofplanten vereisen hard water om goed te kunnen groeien. Bij een te lage waarde voeg je dus kalk toe.
• De karbonaathardheid (KH) laat zien hoeveel carbonaat in je water zit. Carbonaat is belangrijk want het levert de CO2 die zuurstofplanten nodig hebben om te kunnen groeien. De juiste waarde is 7 of hoger.
• De pH bepaald hoe zuur je water is. Een juiste pH is van groot belang voor het microleven in je vijver maar ook voor de gezondheid van je vissen. De pH van je vijver fluctueert: planten nemen overdag CO2 op waardoor het water minder zuur is aan het einde van de dag. Als het goed is meet je in de ochtend dus een hogere pH dan ’s avonds. Een goede pH waarde ligt tussen 7,0 en 8,5. Voor specifieke vijvers met veel koi- of andere karperachtigen ligt de waarde iets hoger: tussen 8,0 en 8,5

Al deze waarden zijn te sturen met toevoegingen zoals minerale klei, Maërl en een hele reeks aan andere materialen. Kies bij voorkeur voor natuurlijke materialen en lees goed de handleiding zodat je weet hoeveel je moet gebruiken. Het gaat er om de juiste balans van mineralen en bacteriën te vinden. Dit kan wat experimenteren inhouden.

Ten slotte:

In dit artikel wordt een grote hoeveelheid informatie gegeven waarmee je redelijk eenvoudig zelf een mooie heldere vijver moet kunnen aanleggen. Er zijn heel veel boeken geschreven over vijvers die veel dieper op de materie ingaan en ook online kan je ongelofelijk veel aanvullende informatie vinden. Lees je goed in, met name als je tegen een probleem aanloopt. We zijn heel benieuwd naar jouw vijver, maar met name ook naar je tips en ervaringen. Deel je ze met ons?

bronnen: velda.nl, moerings.nl, Groenehanden.tv e.v.a. bronnen